1
Ang usa ka mananagat nagpuyo uban sa iyang asawa nga si Maria ug bata nga babaye sa kilid sa dagat. Sukad pa sa bata pa sa tiyan, si Juan nagtabang-tabang alang sa pag-iskwela ni Nene pinaagi sa pag-ampo sa iyang kita sa mga lata sa isda🥫
A fisherman lives with his wife Maria and young daughter by the sea. Since the baby was in the womb, Juan has been saving for Nene’s college education by keeping his earnings in fish cans🥫
2
Tama ba iyang gibuhat? Sa inflation nga 6%, ang iyang ₱1,000 nagkantidad og ano sulod sa 18 ka tuig?
Is he doing it right? At inflation of 6%, his ₱1,000 is worth less than ₱328 in 18 years.
3
Ang inflation mao ang pag-uswag sa presyo sa laktod sa panahon o ang pag-ubos sa kapangpalamalit sa usa ka kwarta ($, ₱). Kon adunay devaluation, ang ₱1,000 ni Juan adunay mas kugi nga kantidad. Ang devaluation mao ang pagkubos sa kantidad sa kwarta sa usa ka nasud nga kwarta diha sa ubang mga kwarta. Karon, ang 1$ nagkantidad og ₱55.5. Sa dekada 1960, ₱3.90 kini. Sa dekada 1990, ₱26 kini. Sa krisis sa panalapi sa Asia (1997), miabot kini og labaw ₱40 samtang natulog ka.
Inflation is the increase in prices over time or the decrease in the purchasing power of a currency (ex. $, ₱). If there is devaluation, Juan’s ₱1,000 is worth even less. Devaluation is a decrease in the value of a country’s currency relative to other currencies. Today, 1$ is ₱55.5. In the 1960s, it was ₱3.90. In the 1990s it was ₱26. During the Asian financial crisis (1997 onwards) it went beyond ₱40 while you were sleeping.
4
Apan si Juan kinahanglan “i-invest” ang iyang piso sa, hmmm, mga yuta! Ug sa ubang “investments” nga usab “nagtaas sa kantidad” laktod sa panahon, sama sa stock market! Sigurado, kaya na sa isdaero—pero tinuod ba gyud? Hmm.
But Juan should “invest” his peso in, well, real estate then! And other “investments” that also “rise in value” over time, like the stock market! Sure—but really.
5
Sa usa ka praktikal, pilosopikal, ug gikan sa unang prinsipyo nga punto de vista, mosugot ka ba nga ang kwarta nga gikuha niya gikan sa pangisda🎣 usa ka makatarunganong bayad alang sa iyang gipangandoy?
From a practical, philosophical and first principles point of view, would you agree that the money he made from fishing 🎣 is a fair recompense for his labor?
6
Gikan sa parehas nga panan-aw, makatarunganon ba alang kaniya nga kinahanglan niya o giexpect nga “mag-invest” aron ang iyang gisiguro nga kwarta sa mga lata sa isda 🥫 mahimong walay pulos?
From the same point of view, is it fair for him to have to or be expected to “invest” otherwise his savings in fish cans🥫become worthless?
7
Ang tanan nga ila gisulti nimo sauna kabataan bahin sa “ipon” kay bakak.
Everything they told you when you were a kid about “savings” was a lie.
8
Ang inflation natabo tungod kay ang mga gobyerno nag-imprenta og kwarta nga walay limitasyon. Kon mohulog ang mga isda sa ulan sa baryo ni Juan, ang iyang gipangkuha dili na mapalit og ₱0 kada kilo. Kon mag-ulan sang lanzones gikan sa kalangitan, ang balor sang kada kilo nga lanzones mag-ubos sing daku. Sa parehas nga paagi, ang balor sang kwarta padayon nga nagakunhod kay ang mga gobierno wala nagahunong sa pag-imprinta sang kwarta.
Inflation happens because governments print money without limit. If it rains fish in Juan’s village, his catch will sell for ₱0 a kilo. If it rains lanzones from the sky, the value of lanzones per kilo drastically goes down. In the way way, the value of money keeps going down because governments won’t stop printing money.
9
Kaangay sang nagligad nga mga Hapon nga soldado nga wala kabalo nga nagtapos na ang World War II 29 ka tuig ang nakaligad kag nadakpan nga nagapanago sa kagubatan sang Lubang (Mindoro) sang 1970s, madamo nga akademikohanon nga nagatun-an sa mga libro wala kabalo nga natapos na ang gold standard sang 1970s. 50+ ka tuig na, kapin sa kalahati sang usa ka siglo, isa ini ka balita nga mas daan pa sangsa kalabanan sa ila.
Just like the last of the Japanese World War II stragglers found deep in the woods of Lubang (Mindoro) in the 1970s, most academics deep into books don't know that the gold standard ended in the 1970s. 50+ years, half a vampire century, a news older than most of them.
10
Sa gold standard nga ato, ang kwarta gitukod sa usa ka gikantidad nga tinuod nga bulawan. Ang US nga usa lamang mi terminate sa convertibility sa $ ngadto sa bulawan sa tuig 1971.
In that gold standard, money was based on a fixed quantity of gold. The US unilaterally terminated the convertibility of the $ to gold in 1971.
11
Nganong gipatuman sa Estados Unidos ang pagtapos sa gold standard? Kay mahimo sa US. Natabo ini kag hasta subong amo pa ini ang labing gamhanan nga pungsod sa kalibutan. Tanan gusto sa $, tanan gusto muadto sa US, ug tanan higugmaon ang $.
Why did the United States end the gold standard? Because the US could. Everybody wants the $, everybody wants to go to the US, and everyone loves the $.
12
Kini mao ang rason nganong gitawag ang $ (ug ang ₱, etc.) nga “fiat” na kwarta. Dili kini ang tatak sa sakyanan nga Fiat.
This is why the $ (and the ₱, etc.) are called “fiat” money. It’s not the car brand Fiat.
13
Kini nagpasabot og samot nga “Himo-a nga adunay suga!” sa Aklat sa Genesis. Unsa kaha kung ang mga nag-imprenta sa kwarta tinuod nga Diyos.
It means something like “Let there be light” in the Book of Genesis.
If only the money printers were actually God.
14
Unya miabot ang 2008—kini mao ang krisis sa pinansyal sa kalibotan. Kini gipasagad sa pinakadako nga mga bangko sa US. Giprintahan sa gobyerno sa US ug daghan kaayo nga kwarta aron ipon ang mga bangko nga naglisod. Ang gobyerno nagluwas sa mga kawatan nga nagpahamtang sang krisis sa pinansya sa kalibutan—pila ka kakulba kag ironiya.
Then 2008 happened. It was the financial crisis of the world. It was caused by the biggest banks in the US. The US government printed a lot of money to “save” them.
Save the crooks that cooked the books—the irony.
15
Busa sa 2009, nahitabo ang bitcoin subong reaksyon sa sini nga makalibog nga ironiya. Ang bitcoin adunay limitadong gikantidad nga 21 milyon ka bitcoins. Ang kada bitcoin giguba sa 100 milyon ka mas gamay nga bahagi nga gitawag nga “satoshis.”
So in 2009, bitcoin happened as a reaction to such revolting irony. Bitcoin has a supply limit of 21 million bitcoins. Each bitcoin is subdivided into 100 million smaller pieces called “satoshis.”
16
Ang bitcoin gipatik sa tanan, apan wala sa gikontrol sa bisan kinsa. Busa dili kini mahimong ma-corrupt sa bisan unsang gobyerno, bangko, o bisan kinsa pa.
Bitcoin is available to everyone, but under the control of no one. So it cannot be corrupted by neither government nor banks nor anyone else.
17
Kadtong kinsa nga naay koneksyon sa internet ug telepono makadawat og access sa bitcoin. Wala sing makapugong sa imo. Halos tanan karon may cellphone. Halos tanan karon may koneksyon sa internet.
Anyone who has an internet connection and a phone can have access to bitcoin. No one can stop you. Almost everyone today has a phone. Almost everyone today has internet connection.
18
#TuoniBitcoin. Dili ka sayop. Sa kamatuoran, labi ka sayo. Ang Bitcoin pa lang gipanganak og 15 ka tuig. Ang bitcoin kay bag-o pa lang, 15 ka tuig pa lang. [Note sa editor: Pananglit, ang World Wide Web 34 ka tuig pa lang, diin ang unang web page gipahimo ni Tim Berners-Lee niadtong 1989.]
#StudyBitcoin. You are not late. In fact, you are very early. Bitcoin is just turning 15 years old. [Editor’s note: Comparably, the World Wide Web is just 34 years old, with the first web page created by Tim Berners-Lee in 1989.]
19
Adto ug kuhaa og Lightning wallet. Ang Lightning mao ang pinakadako nga paagi sa pagpadala ug pag-angkon og bitcoin gikan sa bisan kinsa, asa man sa kalibutan.
Get a Lightning wallet. Lightning is the fastest way to send and receive bitcoin from anyone, anywhere in the world.
20
Dili kinahanglan og daghang bitcoin aron magsugod. Sa usa ka satoshi pa lang, maayong pag-abot sa rebolusyon! Karon ang husto nga panahon aron mag-ipon og bitcoin, ug kada higayon. Matag higayon nga naay sobra nga kwarta nga mahimong i-save. Ayaw itugot ang pag-gasto niini sa dili kinahanglan. I-save kini sa bitcoin. “Hodl,” gastoha, ug isukli.
You don’t need much bitcoin to start. With 1 satoshi, welcome to the revolution! The right time to save in bitcoin is now, and every time. Every time you have extra money to save. Don’t spend it on non-necessities. Save it in bitcoin.“Hodl,” spend and replace.
21
Ayawg pag-apil sa mga “shitcoin.” Ug dayon, sa dili madugay, #ItudloAngBitcoin!
Don’t shitcoin. Then, of course, #TeachBitcoin!